بسم الله گفتن در ابتدای غذا

از عمر بن ابی سلمه‌ رضی الله عنه روایت است که: من کودکی تحت سرپرستی رسول الله‌ صلی الله علیه وسلم بودم که دستم در هر جای بشقاب می‌چرخید. پیامبر‌ صلی الله علیه وسلم فرمود: «يَا غُلَامُ سَمِّ اللَّهَ، وَكُلْ بِيَمِينِكَ، وَكُلْ مِمَّا يَلِيكَ» «ای پسر (جان) بسم الله بگو، با دست راستت بخور و از جلویِ خودت بخور. از آن به بعد روش غذا خوردنم همین‌گونه بود». [بخاری (5376) و مسلم (2022)].

و اگر بسم الله گفتن فراموش شد، سنت است هرگاه به یاد آورد، بگوید: «بِسْمِ اللَّهِ أَوَّلَهُ وَآخِرَهُ».

و دلیل آن حدیث عایشه رضی الله عنها است که رسول الله‌ صلی الله علیه وسلم فرمودند: «إذَا أكَلَ أحَدُكُم فَلْيَذْكُرِ اسْمَ الله، فإنْ نَسِيَ أنْ يَذْكُرَ اسْمَ الله في أوَّلِهِ، فَلْيَقُلْ: بِسْمِ الله أوَّلَهُ وَآخِرَهُ» «هرگاه یکی از شما غذا خورد، باید نام الله را ذکر کند (بسم الله بگوید). و اگر بسم الله گفتن در ابتدای غذا را فراموش کرد باید بگوید: بسم الله أوله و آخره». [ابوداود (3767)، ترمذی (1858)؛ و چنان‌که پیش‌تر گذشت، آلبانی رحمه الله آن‌را صحیح می‌داند].

و حدیث نبوی بر این دلالت دارد که انسان با دست راستش بخورد تا مشابهت به شیطان نکرده باشد. چون وقتی مسلمان بسم الله نکند، شیطان با او در غذایش شریک می‌شود و اگر با دست چپ بخورد یا بیاشامد، عملی چون شیطان انجام داده است. زیرا شیطان با دست چپ خورد و نوش می‌کند.

دلیل: حدیث عبدالله بن عمر‌‌ رضی الله عنه که رسول الله‌ صلی الله علیه وسلم فرمودند: «لاَ يَأْكُلَنَّ أَحَدٌ مِنْكُمْ بِشِمَالِهِ، وَلاَ يَشـربَنَّ بِهَا، فإِنَّ الشـيطَانَ يَأْكُلُ بِشِمالِهِ وَيَشـربُ بِهَا» «هرگز یکی از شما با دست چپش نخورد و با آن ننوشد؛ چرا که شیطان با (دست) چپش می‌خورد و می‌نوشد. راوی می‌گوید: نافع بر روایت افزوده و می‌گفت: و با آن (چیزی را) نگیرد و ندهد». [مسلم (2020)].

شیطان بسیار حریص است که وارد منازل شود. تا شب در آنجا بماند و با اهل منزل در خورد و نوش شریک شود. از جابر بن عبد الله‌ رضی الله عنه روایت است که از رسول الله‌ صلی الله علیه وسلم شنیده است: «إِذَا دَخَلَ الرَّجُلُ بَيْتَهُ، فَذَكَرَ اللّهَ عِنْدَ دُخُولِهِ وَعِنْدَ طَعَامِهِ، قَالَ الشـيطَانُ: لاَ مَبِيتَ لَكُمْ وَلاَ عَشَاءَ، وَإِذَا دَخَلَ فَلَمْ يَذْكُرِ اللّهَ عِنْدَ دُخُولِهِ، قَالَ الشـيطَانُ: أَدْرَكْتُمُ الْمَبِيتَ وَإِذَا لَمْ يَذْكُرِ اللّهَ عِنْدَ طَعَامِهِ، قَالَ: أَدْرَكْتُمُ الْمَبِيتَ وَالْعَشَاءَ» «هنگامی که کسی وارد خانه‌اش شود و در هنگام ورود و خوردن، نام الله را بر زبان آورد (بسم الله بگوید)، شیطان (به همراهانش) می‌گوید: نه محل استراحت دارید و نه شام. و اگر وارد شد و در هنگام ورود بسم الله نگفت: شیطان می‌گوید: محل استراحت پیدا کردید. و اگر نام الله‌ عز وجل را هنگام غذایش نگیرد، (شیطان) می‌گوید: به خوابگاه و غذا دست یافتید». [مسلم (2018)].

خوردن از جلوی رو

به دلیل حدیث عمر بن ابوسلمه‌‌ رضی الله عنه که پیش‌تر ذکر شد. و در آن رسول الله‌ صلی الله علیه وسلم فرمود: «وَكُلْ مِمَّا يَلِيكَ» «از جلوی خودت بخور».

برداشتن لقمه‌ای که افتاده است و پاک نمودن آن و خوردنش

جابر‌ رضی الله عنه می‌گوید: شنیدم پیامبر‌ صلی الله علیه وسلم می‌فرماید: «إِنَّ الشـيطَانَ يَحْضـر أَحَدَكُمْ عِنْدَ كُلِّ شـيءٍ مِنْ شَأْنِهِ، حَتَّى يَحْضـرهُ عِنْدَ طَعَامِهِ، فَإِذَا سَقَطَتْ مِنْ أَحَدِكُمُ اللُّقْمَةُ فَلْيُمِطْ مَا كَانَ بِهَا مِنْ أَذَىً، ثُمَّ لْيَأْكُلْهَا، وَلاَ يَدَعْهَا لِلشـيطَانِ، فَإِذَا فَرَغَ فَلْيَلْعَقْ أَصَابِعَهُ، فَإِنَّهُ لاَ يَدْرِي فِي أَيِّ طَعَامِهِ تَكُونُ الْبَرَكَةُ» «همانا شیطان موقع هر کار و عملی حتی موقع خوردن نیز نزد شما می‌آید، لذا هرگاه لقمه‌ای از دست شما افتاد، باید آلودگی‌های آن زدوده شود و خورده شود و برای شیطان گذاشته نشود. وقتی از خوردن طعام فارغ شدید، انگشت‌های‌تان را بوسیله زبان پاک کنید، یعنی غذای روی انگشت‌ها را بخورید، زیرا معلوم نیست برکت و خیر در کدام قسمت غذا نهفته است». [مسلم (2033)].

کسی که در حدیث تامل کند در خواهد یافت که شیطان بر مشارکت با انسان در تمام کارهایش، حریص است. تا برکت را از زندگی‌اش بگیرد و موجب بسیاری از کارهای وی شود. و از مواردی که دلالت بر طمع وی برای مشارکت در تمام کارهای بندگان [الله سبحانه و تعالی] دارد، این فرموده‌ رسول الله‌ صلی الله علیه وسلم است: «إِنَّ الشـيطَانَ يَحْضـر أَحَدَكُمْ عِنْدَ كُلِّ شـيءٍ مِنْ شَأْنِهِ» «همانا شیطان موقع هر کار و عملی نزد شما می‌آید».

لیسیدن انگشتان

سنت است که انگشتان لیس زده شود. یا شخصی دیگر همانند همسر آن‌را بلیسد. بلکه سنت این است که نباید با پارچه یا چیز دیگری دستانش را پاک کند تا اینکه آنها را بلیسد.

دلیل: حدیث جابر‌ رضی الله عنه است که پیش‌تر بیان شد.

در صحیحین از ابن عباس‌ رضی الله عنهما روایت است که: رسول الله‌ صلی الله علیه وسلم فرمودند: «إِذَا أَكَلَ أَحَدُكُمْ فَلَا يَمْسَحْ يَدَهُ حَتَّى يَلْعَقَهَا، أَوْ يُلْعِقَهَا» «هرگاه یکی از شما غذا خورد، دستش را پاک نکند تا خودش یا دیگری آن‌را بلیسد». [بخاری (5456)، مسلم (2033)].

تمیز کردن ظرف غذا با انگشت

مثلاً کسی که برنج می‌خورد، سنت است که ظرف غذایش را چنان تمیز کند که چیزی باقی نماند. و با انگشت آنچه را در ظرف مانده پاک نموده و بخورد. چه بسا که برکت در همین غذای باقی مانده‌ در ظرف باشد.

دلیل: حدیث انس‌‌ رضی الله عنه است که می‌گوید: رسول خدا به ما دستور داد که ظرف غذا را با انگشتان پاک کنیم. [مسلم (2034)]. و امام مسلم از ابوهریره‌ رضی الله عنه روایت می‌کند که: «وَلْيَسْلُتْ أَحَدُكُمُ الصَّحْفَةَ» «باید هریک از شما سینی (یا بشقاب یا ظرف غذایش) را با انگشت پاک کند». [مسلم (2035)].

استاد ما شیخ ابن عثیمین‌ رحمه الله می‌گوید: «ظرفت را با انگشت پاک کن و انگشتت را لیس بزن». و با تاسف باید گفت: این هم از سنت‌هایی است که بسیاری از مردم از آن غافل شده‌اند؛ حتی برخی از طلاب علم. [شرح ریاض الصالحین (1/892)].

غذا خوردن با سه انگشت

سنت است که با سه انگشت غذا بخورد. و این در مورد غذاهایی است که با سه انگشت قابل حمل هستند؛ همانند خرما. لذا سنت است که چنین غذاهایی با سه انگشت تناول گردد.

دلیل: حدیث کعب بن مالک‌ رضی الله عنه که می‌گوید:  «كَانَ رَسُولُ اللّهِ‌ صلی الله علیه وسلم يَأْكُلُ بِثَلاَثِ أَصَابِعَ، وَيَلْعَقُ يَدَهُ قَبْلَ أَنْ يَمْسَحَهَا» «رسول الله‌ صلی الله علیه وسلم با سه انگشت غذا می‌خورد. و دستش را قبل از پاک کردن لیس می‌زد». [مسلم (2032)].

تنفس بیرون غذا

سنت است که نوشیدنی با سه نَفَس خورده شود. و بعد از هر نوشیدن نفس کشیده شود.

دلیل: حدیث انس‌‌ رضی الله عنه است که می‌گوید: پیامبر‌ صلی الله علیه وسلم آب و هر نوشیدنی دیگر را با سه نفس می‌خورد. و می‌فرمود:  «إِنَّهُ أَرْوَى، وَأَبْرَأُ، وَأَمْرَأ» «اینگونه سیرآب‌کننده‌تر، برطرف کننده تشنگی و خوش‌گواراتر است». [بخاری (5631)، مسلم (2023)].

منظور از تنفس در ظرف: تنفس به هنگام نوشیدن از ظرف است. یعنی بیرون از ظرف نفس می‌کشید. چزا که نفس کشیدن در ظرف مکروه است. به دلیل حدیث ابوقتاده‌ رضی الله عنه در صحیحین که می‌گوید: رسول الله‌ صلی الله علیه وسلم فرمودند: «إِذَا شـربَ أَحَدُكُمْ فَلَا يَتَنَفَّسْ فِي الْإِنَاءِ» «وقتی یکی از شما (آب یا هر نوشیدنی) نوشید در ظرف تنفس نکند». [بخاری (5630)، مسلم (2667)]. 

الحمد لله گفتن بعد از غذا

دلیل این سنت: حدیث انس بن مالک رضی الله عنه است که می‌گوید: رسول الله‌ صلی الله علیه وسلم فرمودند: «إِنَّ اللّه لَيَرْضـى عَنِ الْعَبْدِ أَنْ يَأْكُلَ الأَكْلَةَ فَيَحْمَدَهُ عَلَيْهَا، أَوْ يَشـربَ الشـربَةَ فَيَحْمَدَهُ عَلَيْهَا» «به راستی الله [متعال] راضی می‌شود از بنده‌ای که لقمه‌ای می‌خورد و او (الله) را به خاطر آن شکر می‌کند. یا نوشیدنی‌ می‌نوشد و به سبب آن او تعالی را شکر می‌کند». [مسلم (2743)].  

برای حمد و شکر خداوند الفاظ مختلفی به کار رفته است؛ از جمله:

أ- «الْحَمْدُ لِلَّهِ كَثِيرًا طَيِّبًا مُبَارَكًا فِيهِ غَيْرَ مَكْفِيٍّ، وَلَا مُوَدَّعٍ، وَلَا مُسْتَغْنًى عَنْهُ رَبَّنَا» «حمد و ستایش بسیار فراوان و پاک و پر از برکت برای الله (سبحانه و تعالی) که نعمت‌هایش جبران ندارد و پایان‌نا‌پذیر است و انسان از او بی‌نیاز نیست». [بخاری (5458)]

ب- «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي كَفَانَا وَأَرْوَانَا غَيْرَ مَكْفِيٍّ، وَلَا مَكْفُورٍ» «حمد و ستایش از آنِ خدایی است که ما را کفایت کرده و سیراب نموده است و نعمت‌هایش برگردانیده نمی‌شود ومورد ناسپاسی قرار نمی‌گیرد». [بخاری (5459)].

(غیر مکفی): یعنی محتاج هیچکس نیستیم و اوست (الله‌ صلی الله علیه وسلم) که بندگانش را می‌خوراند و کفایت‌شان می‌کند. (ولا مودع) ترک کننده‌ی آن نیستیم. (کفانا) از کفایت گرفته شده است. (أروانا) به معنای سیرآبی است. (و لا مکفور) بدون انکار فضل و نعمتش.

غذا خوردن دسته‌جمعی

سنت است با هم و گروهی غذا بخوریم و پخش و پراکنده و تنها نباشیم.

دلیل: حدیث جابر‌ رضی الله عنهما است که می‌گوید: از رسول الله‌ صلی الله علیه وسلم شنیدم که فرمودند: «طَعَامُ الْوَاحِدِ يَكْفِي الاثْنَيْنِ، وَطَعَامُ الاثْنَيْنِ يَكْفِي الأَرْبَعَةَ، وَطَعَامُ الأَرْبَعَةِ يَكْفِي الثَّمَانِيَةَ» «غذای یک نفر برای دو نفر کفایت می‌کند، و غذای دو نفر چهار نفر را کافی است و غذای چهار نفر هشت نفر را کفایت می‌کند». [مسلم (2095)]. 

تعریف کردن از غذا اگر رضایت‌بخش بود

سنت است اگر غذایی رضایت‌بخش بود، از آن تعریف و تمجید نماید. و بدون شک نباید چیزی جز آنچه را در غذا هست تعریف نمود.

دلیل: حدیث جابر بن عبدالله‌‌ رضی الله عنه که رسول الله‌ صلی الله علیه وسلم از خانواده‌اش غذای آبَکی تقاضا نمود. گفتند: جز سرکه چیزی نداریم. آن‌را خواست. از آن می‌خورد و می‌فرمود: «نِعْمَ الأُدُمُ الْخَلُّ. نِعْمَ الأُدُمُ الْخَلُّ» «سرکه عجب شوربایی است! سرکه عجب شوربایی است!». [مسلم (2052)]. و این سرکه غذایی معروف نزد آنان بوده است و شیرین بوده و مانند سرکه‌ی امروزی که در اختیار ماست، ترش نبوده است.

شیخ ابن عثیمین‌ رحمه الله می‌گوید: «این هم از روش رسول الله‌ صلی الله علیه وسلم است که اگر از غذایی خوشش می‌آمد، آن‌را تعریف می‌نمود. مثلاً اگر خواستی نانِ کسی را تعریف کنی بگو: بهترین نان، نان فلان خانواده است. یا سخنی شبیه این. این هم سنت رسول الله‌ صلی الله علیه وسلم است». [شرح ریاض الصالحین (2/1057)].

هر کس نگاهی به وضعیت کنونی ما داشته باشد متوجه می‌شود چه زیاد مردم دچار امور خلافِ سنت می‌شوند؛ نه تنها به ترک سنت اکتفا نمی‌کنند، بلکه با آن مخالفت هم می‌کنند. یعنی از غذا عیب و ایراد گرفته و گاهی از آن‌ به بدی یاد می‌کنند؛ و این خلاف روش رسول الله‌ صلی الله علیه وسلم است. در صحیحین از ابوهریره‌ رضی الله عنه روایت است که: «هرگز پیامبر‌ صلی الله علیه وسلم از غذایی عیب و ایراد نمی‌گرفت؛ اگر دوست داشت می‌خورد وگرنه از خوردنش صرف نظر می‌کرد». [بخاری (3563) و مسلم (2064)].

دعا کردن برای صاحبِ غذا (میزبان)

دلیل: حدیث عبدالله بن بُسر‌ رضی الله عنه است که می‌گوید: «پیامبر‌ صلی الله علیه وسلم مهمان پدرم شد. برای‌شان یک نوع غذا و حلوا آوردیم. از آن خوردند. مقداری خرما آورده شد و از آن خوردند و هسته خرما را میان انگشتان‌شان قرار می‌دادند و سبابه و انگشت وسط را جمع می‌نمودند. سپس یک نوشیدنی آورده شد و نوشیدند. سپس آن‌را به شخصی که در سمت راست بود دادند، عبدالله می‌گوید: پدرم افسار سواریِ پیامبر‌ صلی الله علیه وسلم را گرفت و گفت: برایمان نزد الله دعا کن. فرمود: «اللَّهُمَّ بَارِكْ لَهُمْ فِي مَا رَزَقْتَهُمْ، وَاغْفِرْ لَهُمْ، وَارْحَمْهُمْ» بار الها! در آنچه روزی‌شان نمودی برکت بده، آنان را بیامرز و به آنان رحم نما». [مسلم: (2042)]، وطبة: نوعی حلوا که از خرما و کشک خُرد شده و روغن تهیه می‌گردد.

مستحب است کسی که نوشیدنی می‌نوشد، قبل از سمت چپ به شخص سمت راستش تعارف نماید

یعنی وقتی چیزی نوشید، سنت است نوشیدنی را قبل از اینکه به افراد سمت چپ دهد به کسی که در سمت راستش قرار دارد، بدهد.

دلیل: حدیث انس بن مالک‌ رضی الله عنه است که می‌گوید: «پیامبر‌ صلی الله علیه وسلم به خانه‌ی ما تشریف آوردند. نوشیدنی طلبیدند. گوسفندی را برای‌شان دوشیدیم. سپس از آبِ چاهِ خود با آن (شیر) مخلوط کردم. انس می‌گوید: به پیامبر‌ صلی الله علیه وسلم دادم و ایشان نوشیدند. ابوبکر سمت چپِ ایشان نشسته بود و عمر روبرویش و یک اعرابی سمت راستش. وقتی نوشیدن پیامبر‌ صلی الله علیه وسلم پایان یافت، عمر گفت: این ابوبکر است ای رسول الله‌ صلی الله علیه وسلم و او را نشانش داد، ولی رسول الله‌ صلی الله علیه وسلم آن‌را به اعرابی داد. و ابوبکر و عمر را رها کرد. و فرمود: «الأَيْمَنُونَ، الأَيْمَنُونَ، الأَيْمَنُونَ» راستی‌ها (افراد سمت راست)، راستی‌ها، راستی‌ها. انس‌‌ رضی الله عنه می‌گوید: این سنت است، این سنت است، این سنت است». [بخاری (2571)، مسلم (2029)].  

کسی که به دیگران می‌نوشاند، خود آخرین نفر است که می‌نوشد

سنت است کسی که به دیگران می‌نوشاند، خود از همه دیرتر بنوشد.

دلیل آن: حدیث طولانیِ ابوقتاده‌ رضی الله عنه می‌باشد که در آن آمده است: «... پیامبر‌ صلی الله علیه وسلم شروع به ریختن کرد و من به آنان می‌دادم، تا اینکه جز من و رسول الله‌ صلی الله علیه وسلم کسی دیگر باقی نماند. راوی می‌گوید: پیامبر‌ صلی الله علیه وسلم ریخت و به من فرمود: بنوش. گفتم: تا شما ننوشید من نمی‌نوشم. فرمود: «إِنَّ سَاقِيَ الْقَوْمِ آخِرُهُمْ شـربًا» کسی که به دیگران می‌نوشاند از همه دیرتر بنوشد. گفت: پس نوشیدم و رسول الله‌ صلی الله علیه وسلم هم نوشید...». [مسلم (681)].

     تذکر:

سنت است کسی که شیر می‌نوشد بعد از آن دهانش را با آب بشوید. تا چربی موجود در شیر از دهانش پاک شود.

دلیل آن: حدیث ابن عباس‌ رضی الله عنهما است که: پیامبر‌ صلی الله علیه وسلم شیر نوشید. سپس آب خواست و آن‌را مضمضه کرد و فرمود: «إِنَّ لَهُ دَسَمًا» «شیر، چربی دارد». [بخاری (211) و مسلم (358)].

پوشیدن سرِ ظرف‌ها و بسم الله گفتن هنگام غروب

سنت است درِ ظرف‌های باز هنگام غروب بسته شود. و دهانه‌ی ظرف‌های آب، بسته و همان وقت بسم الله گفته شود.

دلیل: حدیث جابر‌ رضی الله عنهما است که می‌گوید: از رسول الله‌ صلی الله علیه وسلم شنیدم که فرمود: «غَطُّوا الإِنَاءَ، وَأَوْكُوا السِّقَاءَ، فَإنَّ فِي السَّنَةِ لَيْلَةً يَنْزِلُ فِيهَا وَبَاءٌ، لاَ يَمُرُّ بِإِنَاءٍ لَيْسَ عَلَيْهِ غِطَاءٌ، أَوْ سِقَاءٍ لَيْسَ عَلَيْهِ وِكَاءٌ، إِلاَّ نَزَلَ فِيهِ مِنْ ذلِكَ الْوَبَاءِ» «ظرف‌ها را بپوشانید و دهانه‌ی ظرف آب را ببندید؛ زیرا در سال شبی است که در آن وبا نازل می‌شود. از ظرفی عبور نمی‌کند که سرش پوشیده نباشد یا مَشکی که دهانه‌اش بسته نباشد، مگر اینکه وارد آن می‌شود». [مسلم (2014)] و در صحیح بخاری از جابر‌ رضی الله عنه روایت است: «وَأَوْكُوا قِرَبَكُمْ، وَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ، وَخَمِّرُوا آنِيَتَكُمْ، وَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ، وَلَوْ أَنْ تَعْرُضُوا عَلَيْهَا شـيئًا» «(دهانه‌ی) مَشک‌های‌تان را با نخ ببندید و بسم الله بگویید، دهنه ظرفهای‌تان را ببندید و بسم الله بگویید. حتی اگر شده بر آن چیزی بگذارید». [بخاری (6523)].