به دلیل حدیث ابوهریره رضی الله عنه از پیامبر صلی الله علیه وسلم که فرمودند: «إِذَا عَطَسَ أَحَدُكُمْ فَلْيَقُلْ: الْحَمْدُ لِلَّهِ، وَلْيَقُلْ لَهُ أَخُوهُ أَوْ صَاحِبُهُ: يَرْحَمُكَ اللَّهُ، فَإِذَا قَالَ لَهُ يَرْحَمُكَ اللَّهُ، فَلْيَقُلْ يَهْدِيكُمُ اللَّهُ، وَيُصْلِحُ بَالَكُمْ» «هرگاه یکی از شما عطسه کرد باید بگوید: الحمدلله؛ و برادر یا دوستش باید بگوید: یَرحَمُک اللهُ، وقتی به او گفت: یرحمک الله (الله به تو رحم کند)، او بگوید: یهدیکم الله و یُصلح بالکم (الله هدایت‌تان کند و حالتان را نیک و اصلاح گرداند)». [بخاری (6224)].
و سنت است که گاهاً متنوع عمل نماید و بگوید: الحمد لله علی کل حال: الله را در همه حال شکر و سپاس). در روایت ابو داود آمده است: «إِذَا عَطَسَ أَحَدُكُم فَلْيَقُلْ: الْحَمدُ لله عَلَى كلِّ حَال» «هرگاه یکی از شما عطسه کرد بگوبد: الحمدلله علی کل حال». [ ابوداود (5031)، ابن قیم رحمه الله در زاد المعاد (2/436) در مورد این حدیث گوید: سندش صحیح است].
کسی که جواب عطسه را می‌دهد، بگوید: «يرحمك الله»، الله به تو رحم کند. و سنت است که عطسه کننده در جوابش بگوید:«يَهْدِيكُمُ اللهُ، وَيُصْلِحُ بَالَكُمْ» «الله شما را هدایت کرده و حالتان را نیک و اصلاح گرداند». حدیث ابوهریره رضی الله عنه بر تمام این موارد دلالت دارد.
اگر عطسه‌کننده الحمدلله نگفت، سنت نیست که جوابش را بدهیم؛ بلکه سنت این است که جوابش داده نشود. به دلیل حدیث انس رضی الله عنه که گفته است: «دو نفر در حضور رسول الله صلی الله علیه وسلم عطسه کردند؛ [پیامبر صلی الله علیه وسلم] جواب یکی را داد و دیگری را جواب نداد؛ آن شخص گفت: ای رسول الله صلی الله علیه وسلم! جواب این یکی را دادی و جواب مرا خیر؛ فرمود: «إِنَّ هَذَا حَمِدَ اللَّهَ، وَلَمْ تَحْمَدِ اللَّهَ» «این فرد الحمدلله گفت و تو الحمدلله نگفتی». [بخاری (6225)]، این عملکرد پیامبر صلی الله علیه وسلم بود؛ و سخن ایشان در روایت مسلم از ابوموسی رضی الله عنه ثابت است که می‌گوید: از رسول الله صلی الله علیه وسلم شنیدم که فرمودند: «إِذَا عَطَسَ أَحَدُكُمْ فَحَمِدَ اللّهَ، فَشَمِّتُوهُ، فَإِنَّ لَمْ يَحْمَدِ اللّهَ، فَلاَ تُشَمِّتُوهُ» «هرگاه یکی از شما عطسه کرد و الحمدلله گفت، جوابش را بدهید؛ و اگر الحمدلله نگفت: جوابش ندهید». [مسلم (2992)].
اما اگر برای تعلیم و تربیت باشد، مثلاً پدر فرزندش را و یا معلم شاگردانش را تعلیم می‌دهد، به او بگوید که: بگو «الحمدلله» تا او را از این سنت که بدان جاهل است آگاه کند و چنین در تربیت او نقش داشته باشد.
همچنین کسی که سرماخوردگی دارد، بعد از بار سوم جواب عطسه را نباید داد لیکن تا سه بار جوابش را بدهد.
دلیل: ابوداود در سنن خود (5034) از ابوهریره رضی الله عنه به صورت موقوف و مرفوع روایت می‌کند که: «شَمِّتْ أَخاكَ ثَلاَثًا فَمَا زَادَ فَهُوَ زُكَامٌ» «(در عطسه) سه بار جواب برادرت را بده؛ بیشتر از آن سرماخوردگی است». آلبانی رحمه الله می‌گوید: این روایت به صورت مرفوع و موقوف، حَسَن است: [صحیح ابو داود (4/308)].
این روایت را حدیثِ سلمه بن اکوَع که مسلم رحمه الله روایت کرده است تأیید می‌کند که شنیده است چون شخصی در حضور رسول الله صلی الله علیه وسلم عطسه کرد پیامبر به او فرمود: «يَرْحَمُكَ اللهُ» «الله به تو رحم کند». سپس بار دیگر عطسه کرد و رسول الله صلی الله علیه وسلم به او فرمود: «الرَّجُلُ مَزْكُومٌ» «این شخص سرما خورده است». [مسلم (2993)].
با توجه به مطالب قبل، در دو صورت نباید جواب عطسه کننده را داد:
1 وقتی الحمدلله نگفت
2 وقتی از سه بار بیشتر عطسه نمود؛ چرا که سرما خورده است
